Οι παραδοσιακοί οικισμοί στη Λέσβο είναι εμφανέστατοι από την πρώτη κιόλας επαφή του επισκέπτη με το νησί και είναι αυτοί που προσδίδουν το ιδιαίτερο χρώμα και χαρακτήρα του νησιού. Πολλοί από τους οικισμούς της Λέσβου έχουν χαρακτηριστεί «παραδοσιακοί», μια και διατηρούν αναλλοίωτη την εικόνα που είχαν στο παρελθόν και τον τοπικό τους χαρακτήρα.
Αγία Παρασκευή
Η Αγία Παρασκευή βρίσκεται στα βορειοδυτικά της Λέσβου. Οφείλει το όνομά της στο εκκλησάκι της Aγίας Παρασκευής, κτισμένο μέσα σε σπήλαιο. Όμορφη κωμόπολη με παραδοσιακή αρχιτεκτονική και πολλά παραδοσιακά κτίσματα. Είναι γνωστή για τα τοπικά της έθιμα και τη γιορτή του Ταύρου (τέλος Ιουνίου-αρχές Ιουλίου), κατά την οποία τελείται ταυροθυσία, που ανάγεται σε παλαιότερους χρόνους.
Ξεχωρίζει επίσης, για τα μοναδικά στην Ελλάδα ερείπια δύο αρχαϊκών ναών: τον Αιολικού ρυθμού ναό (8ος–6ος ) στην περιοχή Κλοπεδή και το Ιωνικού ρυθμού Ιερό των Μέσων που ήταν αφιερωμένο στους θεούς Δία, Ήρα και Διόνυσο. Ενδιαφέρον είναι ακόμη και το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου (ΜΒΕΛ) στο χώρο του παλαιού κοινοτικού ελαιοτριβείου, όπου μπορείτε να δείτε την εξέλιξη της διαδικασίας παραγωγής ελαιολάδου από τον παλιό παραδοσιακό χειροκίνητο τρόπο έως την αυτοματοποίησή της.
Αγιάσος
Η Αγιάσος βρίσκεται στις παρυφές του όρους Όλυμπος με υψόμετρο 500μ. και αποτελεί έναν γνήσιο παραδοσιακό οικισμό της Λέσβου, διατηρώντας αναλλοίωτα τα στοιχεία της παραδοσιακής της αρχιτεκτονικής. Φέρει επίσης μακρά παράδοση στην ξυλογλυπτική και αγγειοπλαστική τέχνη.
Περιβάλλεται από οργιώδη βλάστηση, πευκοδάση, καστανιώνες, καρυόνες και ελαιώνες. Αρκετά δημοφιλής είναι επίσης η «Γιορτή κάστανου», η οποία έχει καταφέρει να γίνει γνωστή σε όλο το νησί –και όχι μόνο– αποκτώντας φανατικούς οπαδούς, που περιμένουν την ημέρα εκείνη ως αφορμή για μια χειμερινή ορεινή απόδραση, μια βόλτα στα στενά της Αγιάσου αλλά και μια περιήγηση στα μονοπάτια του καστανιώνα.
Όταν βρεθεί κανείς εκεί αξίζει να επισκεφθεί τον επιβλητικό ναό της Παναγίας της Αγιάσου, όπου θα βρει και τη γνωστή εικόνα της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας που φιλοτέχνησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς.
Άντισσα
Η Άντισσα είναι ημιορεινός οικισμός (280 μ. υψόμετρο) της δυτικής Λέσβου. Βρίσκεται σε απόσταση 76 χλμ. από την πόλη της Μυτιλήνης, πάνω σε μια ηφαιστειογενή πλαγιά που έχει θέα βόρεια προς τη μικρασιατική χερσόνησο της Τροίας. Το χωριό είναι η συνέχεια της αρχαίας Άντισσας, πατρίδα του μεγάλου ποιητή Tέρπανδρου.
Αξιοθέατα αποτελούν τα ερείπια ενετικού κάστρου (Παλιόκαστρο, Οβριόκαστρο ή Κάστρο των Γενοβέζων, όπως αποκαλείται από τους ντόπιους), τα ίχνη από τα τείχη της αρχαίας πόλης Άντισσας, στην τοποθεσία Βίγλα στην ακτή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το μοναστήρι του Υψηλού, με τη θαυμάσια συλλογή του (χειρόγραφα, έγγραφα, ευαγγέλια, εκκλησιαστικά αντικείμενα, καθώς και τα άμφια του Γρηγορίου του Ε’) και την ωραιότατη θέα του προς τη χερσόνησο του Άθου, καθώς και η Mονή Περιβολής χτισμένη στις αρχές του 17ου αιώνα με τοιχογραφίες βυζαντινής τεχνοτροπίας. Τέλος κοντά στο χωριό βρίσκεται ο οικισμός Tσίθρα με τον αγιογραφημένο ναό του αγίου Νικολάου.
Ασώματος
Γραφικό παραδοσιακό χωριό σε υψόμετρο 300 μέτρων, στους πρόποδες του Oλύμπου. Βρίσκεται στο δρόμο προς Αγιάσο, μετά τα Kεραμειά. Λιθόστρωτα στενά δρομάκια και παλιά πέτρινα σπίτια, αρκετά αναπαλαιωμένα, κοσμούν το χωριό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, η εκκλησία του χωριού, τρίκλιτη βασιλική, αφιερωμένη στους Mιχαήλ και Γαβριήλ, χτισμένη το 1796, στη θέση προγενέστερου ναού, με σπάνιες αγιογραφίες.
Βατούσα
Βρίσκεται στο δυτικό μέρος του νησιού, 67 χλμ. από την πόλη της Μυτιλήνης, σε υψόμετρο 300 μ. και είναι χαρακτηρισμένο ως παραδοσιακός οικισμός από το Υπουργείο Πολιτισμού. Πρόκειται για ένα χωριό με παραδοσιακούς λιθόστρωτους δρόμους, λιθόκτιστα σπίτια με κεραμοσκεπή και μεγάλα αρχοντικά σπίτια με θαυμάσια αρχιτεκτονική.
Ο οικισμός είναι χτισμένος στο εσωτερικό ενός ηφαιστειακού κρατήρα. Ο κρατήρας αυτός έχει 6 χιλιομέτρα διάμετρο, αποτέλεσμα της ηφαιστειακής δραστηριότητας πριν από 21 περίπου εκατομμύρια χρόνια. Με τα χρόνια η αρχική μορφή του κρατήρα αλλοιώθηκε. Σήμερα μπορούμε να παρατηρήσουμε μόνο κάποια υπολείμματα αυτού του μεγάλου ηφαιστείου.
Αξιοθέατα του χωριού αποτελούν το Αρχοντικό του Γώγου που λειτουργεί ως Λαογραφικό μουσείο, το παλιό Παρθεναγωγείο, κτίσμα του 19ου αιώνα που σήμερα λειτουργεί ως κοινοτικός ξενώνας, το Εκκλησιαστικό (Βυζαντινό) Μουσείο με αξιόλογα εκθέματα που βρίσκεται στον περίβολο του κεντρικού ναού του χωριού και η σχολή Αρρένων που είναι το σημερινό Δημοτικό Σχολείο. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει ο βασιλικός χωρίς τρούλο Ναός των Ταξιαρχών (1832-33) με το χαρακτηριστικό νεκροταφείο στον περίβολό του με τους μοναδικούς ιδιόρρυθμους κτιστούς τάφους του και ο Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1850) που είναι κτισμένος εξ’ ολοκλήρου από πελεκητή πέτρα.
Ερεσός
Η Ερεσός βρίσκεται στο δυτικό άκρο του νησιού και είναι μια από τις πιο γνωστές για την ιστορία και τις ομορφιές της κωμοπόλεις στο νοτιοδυτικό τμήμα της Λέσβου. Διατηρεί ατόφιο το παραδοσιακό της στοιχείο, κάτι το οποίο γίνεται εμφανές από τα θαυμάσια αρχοντικά που στολίζουν το χωριό και από τα μοναστήρια. Από αυτά ξεχωρίζει η Μονή Πιθαρίου, που βρίσκεται σε μια μικρή καταπράσινη λεκάνη σχηματισμένη ανάμεσα σε γυμνούς ηφαιστειακούς δόμους που συνθέτουν ένα μοναδικό τοπίο. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο εκτίθενται πολλά ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή. Στη συλλογή του περιλαμβάνονται ευρήματα που έχουν να κάνουν με τη Σαπφώ, επιγραφές από την πόλη της Ερεσού, κεραμικά, επιτύμβιες στήλες, βωμοί και αναθήματα σε θεούς, τμήματα μαρμάρινων αγαλμάτων κ.ά.
Μανταμάδος
Ο Mανταμάδος βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού. Η παραδοσιακή του αρχιτεκτονική, τα γραφικά σοκάκια και τα καλντερίμια καθιστούν τον οικισμό εξαιρετικής ομορφιάς.
Ο οικισμός είναι επίσης γνωστός για τα αγροτικά, κτηνοτροφικά και κυρίως τυροκομικά προϊόντα και τα υπέροχα κεραμικά από ντόπιους αγγειοπλάστες.
Αλλά αυτό που κάνει γνωστό τον Μανταμάδο παγκοσμίως είναι το μοναστήρι του αρχαγγέλου Μιχαήλ με τη θρυλική ανάγλυφη εικόνα.
Μήθυμνα (Mόλυβος)
Στο βόρειο άκρο του νησιού βρίσκεται ο γοητευτικός Μόλυβος ή αλλιώς Μήθυμνα, όπως ονομαζόταν η κόρη του μυθικού βασιλιά Μάκαρα και αδελφή της Μυτιλήνης, της Άντισσας και της Αρίσβης. Ο οικισμός χαρακτηρίζεται από την απαράμιλλη φυσική ομορφιά και τη γραφική του αρχιτεκτονική. Είναι χτισμένος αμφιθεατρικά με τα όμορφα πέτρινα σπίτια του και το επιβλητικό βυζαντινό κάστρο να δεσπόζει στην κορυφή του λόφου. Λιθόστρωτα καλντερίμια, παλιές γειτονιές, όμορφα διατηρητέα αρχοντικά -μεταξύ αυτών του Aργύρη Eφταλιώτη, του Hλία Bενέζη, του Kράλλη κ.ά.- παλιές κρήνες, αλλά και γραφικά μαγαζάκια συνθέτουν το απίθανο τοπίο του Μολύβου με θέα το απέραντο γαλάζιο.
Μυτιλήνη
Η Μυτιλήνη είναι η πρωτεύουσα του νησιού της Λέσβου και βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της. Είναι κτισμένη αμφιθεατρικά σε 7 λόφους. Το παραδοσιακό στοιχείο, καθώς και η πλούσια ιστορία της πόλης είναι εμφανή και αντικατοπτρίζονται στην αρχιτεκτονική και τα μνημεία της πόλης.
Το Βυζαντινό Κάστρο που κτίστηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό δεσπόζει στην περιοχή της Επάνω Σκάλας. Το αρχαίο θέατρο, το Ρωμαϊκό υδραγωγείο στον κοντινό οικισμό της Μόριας, ο ναός του Αγίου Θεράποντα και η Μητρόπολη με την ξεχωριστή αρχιτεκτονική τους, το Γενί Τζαμί είναι μόνο μερικά από τα μνημεία της πόλης που μαρτυρούν τις διαφορετικές φάσεις της ιστορίας της.
Επιπλέον, τα Νεοκλασικά κτίρια που στολίζουν την πόλη αναδεικνύουν την εξαιρετική οικονομική της ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Γύρω από το λιμάνι βρίσκονται τα επιβλητικά κτίρια του νομαρχιακού μεγάρου, του δημαρχείου και των δικαστηρίων, ενώ η παλιά πόλη χαρακτηρίζεται από την παραδοσιακή της αρχιτεκτονική και τα στενά πλακόστρωτα δρομάκια.
Τα Μουσεία της Μυτιλήνης και της ευρύτερης περιοχής αξίζουν επίσης την προσοχή και τον χρόνο του επισκέπτη: το Αρχαιολογικό, το Βυζαντινό, το Μουσείο Θεόφιλου, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, η Πινακοθήκη.
Πέτρα
Σε απόσταση 55 χλμ. από τη Μυτιλήνη και πολύ κοντά στη Μήθυμνα βρίσκεται ο οικισμός της Πέτρας με το χαρακτηριστικό της βράχο, ύψους περίπου 40 μέτρων.
Εκατόν δεκατέσσερα σκαλιά λαξευμένα στη σκληρή πέτρα οδηγούν στο ναό της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας, που βρίσκεται στην κορυφή του βράχου με την εκπληκτική θέα. Μέσα στον οικισμό βρίσκεται και ο ναός του Αγίου Νικολάου, μία μονόκλιτη βασιλική με τρία στρώματα τοιχογραφιών, οι παλαιότερες εκ των οποίων χρονολογούνται το 16ο αιώνα.
Το αρχοντικό της Βαρελτζήδαινας αποτελεί ένα ακόμα αξιόλογο μνημείο του οικισμού. Είναι χτισμένο το β΄ μισό του 18ου αιώνα σε δυτικομακεδονικό ρυθμό κι εσωτερικά είναι διακοσμημένο με υπέροχες τοιχογραφίες και ξυλόγλυπτα.
Τον όρμο της Πέτρας στολίζουν οι νησίδες Άη Γιώργης, Μικρό νησί, Γλαρονήσι και Μυρμήγκι, που αποτελούν προστατευόμενη ζώνη άγριας πτηνοπανίδας και λειτουργούν ως οικολογικά παρατηρητήρια.
Στην περιοχή της Πέτρας εξίσου γραφικά είναι και τα χωριά Λαφιώνα, Σκουτάρος, Στύψη και Υψηλομέτωπο.
Πλωμάρι
Στη νότια ακτή του νησιού βρίσκεται το γραφικό Πλωμάρι, γνωστό για την παραγωγή ούζου. Τα πλακόστρωτα σοκάκια του, τα αρχοντικά που έχουν μείνει αναλλοίωτα στο πέρασμα του χρόνου, ο υπεραιωνόβιος πλάτανος στην παλιά συνοικία του χωριού είναι κάποια από τα στοιχεία που συνθέτουν τον οικισμό, βγαλμένο από άλλη εποχή.
Τα ελαιοτριβεία παραγωγής βιολογικού ελαιολάδου, τα σαπωνοποιία, τα παλαιά αποστακτήρια ούζου, καθώς και η όμορφη τοποθεσία του, καθιστούν το Πλωμάρι οικισμό φυσικής ομορφιάς και ειδικού ενδιαφέροντος. Το Μουσείο Ούζου της ποτοποιίας «Βαρβαγιάννη» καθώς και το Λαογραφικό μουσείο Πλωμαρίου αντικατοπτρίζουν την πλούσια λαογραφική και βιομηχανική παράδοση της περιοχής.
Οικισμοί που ανήκουν στην περιοχή Πλωμαρίου με παραδοσιακή αρχιτεκτονική και υπέροχη βλάστηση είναι το Μεγαλοχώρι, το Νεοχώρι, το Ακράσι, η Πλαγιά, το Παλαιοχώρι και το Αμπελικό.
Πολιχνίτος
Ο Πολιχνίτος βρίσκεται στο νότιο μέρος της Λέσβου πάνω στον Κόλπο της Καλλονής. Το όνομά του σημαίνει πολλά ίχνη από τα πολλά χωριουδάκια που τον αποτελούσαν από την αρχαιότητα και αναγκάστηκαν να μετοικίσουν στη σημερινή τοποθεσία, μακριά από τη θάλασσα εξαιτίας των Σαρακηνών πειρατών. Σημαντικά αξιοθέατα είναι το Λαογραφικό Μουσείο και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, πλούσιο σε απολιθώματα χλωρίδας και πανίδας της περιοχής από τα προϊστορικά χρόνια. Οι υπόλοιποι παραδοσιακοί οικισμοί του Δήμου είναι η Βρίσσα, τα Βασιλικά, το Λισβόρι με τις Θερμές Ιαματικές Πηγές και την παραγωγή Γλυκάνυσου -απαραίτητου συστατικού στην παραγωγή ούζου- η Σκάλα Πολιχνίτου, ο Σταυρός, η Νυφίδα και τα Βατερά.
Σίγρι
Το Σίγρι βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του νησιού, 94 χιλιόμετρα από την Μυτιλήνη και αποτελεί το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της Λέσβου, μια και προστατεύεται από το νησάκι Νησιώπη που βρίσκεται μπροστά του. Είναι ένας οικισμός με πέτρινα σπίτια και γραφικά δρομάκια. Το κάστρο του, το οποίο χτίστηκε το 1757 από τον αρχιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Σουλεϊμάν πασά, χαρακτηρίζεται από το αραβικό τόξο με κόκκινες και λευκές πέτρες που στεφανώνει την κεντρική πύλη.
Ο μικρός αυτός οικισμός είναι γνωστός σε όλο τον κόσμο για το μοναδικής ομορφιάς και σπουδαιότητας «Απολιθωμένο Δάσος» του και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας που βρίσκεται εντός του οικισμού.
Συκαμνιά
Ο οικισμός βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νησιού και είναι χτισμένος στη βόρεια πλευρά του ορεινού όγκου Λεπέτυμνου, προσφέροντας μοναδική θέα προς τα μικρασιατικά παράλια. Αποτελεί πατρίδα του λογοτέχνη Στρατή Μυριβήλη, με το άγαλμά του να δεσπόζει στην είσοδο του χωριού και τα προσωπικά του αντικείμενα να εκτίθενται στο Λαογραφικό μουσείο του χωριού.
Παραδοσιακός οικισμός, με λιθόστρωτα σοκάκια και πετρόκτιστα αρχοντικά του 19ου αιώνα και όμορφες δημόσιες κρήνες.
Στην ιδιαίτερα αξιοποιημένη τουριστικά Σκάλα Συκαμνιάς, κοντά στο πανέμορφο λιμανάκι, βρίσκεται το εκκλησάκι της “Παναγιάς της Γοργόνας”. H τοιχογραφία που απεικόνιζε την Παναγιά με ουρά γοργόνας, ενέπνευσε τον Στρατή Mυριβήλη να γράψει το ομώνυμο μυθιστόρημα.